باور و ترس سقراط از خواندن و نوشتن؛ آیا فیلسوف افسانه‌ای نخستین دشمن فناوری بود؟

سقراط، که خود هیچ‌گاه نوشته‌ای از فلسفه‌اش بر جای نگذاشت (آنچه امروز از او می‌دانیم، حاصل نوشته‌های شاگردانش چون گزنفون، افلاطون و ارسطو است)، نوشتن را فعالیتی می‌دانست که حافظه را ضعیف و تفکر انتقادی را تضعیف می‌کند.

در آن زمان، خواندن و نوشتن در میان مردم یونان چندان رواج نداشت و مورخان برآورد کرده‌اند که کمتر از ده درصد جمعیت باسواد بودند.

اندیشمندانی چون سقراط احتمالاً به حفظ همین وضعیت کمک کردند. از این دیدگاه، می‌توان گفت سقراط یکی از نخستین لادایت‌ها (مخالفان فناوری) بود؛ کسی که هزاران سال پیش از آنکه کارگران انگلیسی در قرن نوزدهم ماشین‌های نساجی را نابود کنند، در برابر پیشرفت نوشتن ایستاد، چون آن را زیان‌بار می‌دانست.

سقراط معتقد بود تکیه بر نوشتن و خواندن، حافظه را تضعیف می‌کند. او همچنین از ماهیت ایستا و خاموش واژه‌های مکتوب انتقاد می‌کرد زیرا نمی‌توانند با خواننده وارد گفت‌وگو شوند یا مانند یک معلم، پرسش‌ها را پاسخ دهند و اندیشه را به چالش بکشند.

در جهانی که شاگردان از کتاب می‌آموزند نه از معلمان، سقراط می‌ترسید که آن‌ها تنها ظاهراً دانا باشند؛ افرادی پر از اطلاعات، اما ناتوان از درک و به‌کارگیری درست آن.

او می‌گفت: «آنان به نظر دانشی فراوان دارند، در حالی که در واقع نادان‌ هستند. و این ظاهر فریبنده از دانایی، آنان را برای همنشینی دشوار خواهد کرد.»

آیا این سخنان طعنه‌آمیز، حاصل نگرانی یک آموزگار سالخورده بود که می‌ترسید نوشتن جای او را بگیرد؟ امروز نمی‌توانیم با قطعیت به این پرسش پاسخ دهیم.

اما چیزی که تردیدی در آن نیست، فواید شگرف نوشتن برای بشر است. نوشتن حافظه‌ ما را از میان نمی‌برد، بلکه آن را گسترش می‌دهد. این مهارت امکان داد که اطلاعات ذخیره و منتشر شوند تا نسل‌های آینده از دانش گذشتگان بهره ببرند و آن را به کار گیرند.

امروزه، لادایت‌های مدرن نیز به سبک سقراط انتقادهایی قابل‌درک، اما در نهایت نادرست، به هوش مصنوعی وارد می‌کنند.

همان‌گونه که نوشتن ابزاری برای پیشرفت انسان بود، هوش مصنوعی نیز می‌تواند تأثیری عمیق و سازنده بر آینده‌ بشر داشته باشد. البته در این زمینه نیز یک قانون‌گذاری سنجیده لازم است، اما نگاهی بسیار محدود و کورکورانه به این موضوع، اشتباهی بزرگ خواهد بود. هوش مصنوعی همچنین برخلاف کتاب‌ها، می‌تواند با کاربرانش تعامل کند.

شاید اگر سقراط امروز زنده بود، از خود می‌پرسید: «در برابر ابزاری که می‌تواند پاسخ دهد، بیاموزد و گفت‌وگو کند، چه خواهم گفت؟»