طرح تدریس زبان‌های محلی در مدارس ایران؛ تضعیف فارسی یا تبعیض قومی؟

برخی نمایندگان مجلس که مخالف این طرح بودند گفتند نگران تقویت گرایش‌های تجزیه‌طلبانه و تضعیف زبان رسمی فارسی هستند و علاوه بر آن کمبود منابع را از دلایل رد آن عنوان کردند.

در مقابل، حامیان طرح تأکید داشتند که طرح مطابق با قانون اساسی است و می‌تواند به تقویت وحدت ملی کمک کند. محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس شورای اسلامی، ضمن تأیید عدم مغایرت این طرح با قانون اساسی، اظهار داشت که این طرح مشکلاتی دارد که باید برطرف شوند.

اصل ۱۵ قانون اساسی چه می گوید؟

اصل ۱۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به موضوع زبان فارسی و حقوق زبانی اقوام ایرانی می‌پردازد. در این اصل آمده است: «زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران، فارسی است. اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید با این زبان و خط باشد، ولی استفاده از زبان‌های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه‌های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس، در کنار زبان فارسی آزاد است.»

مدافعان حقوق اقوام و زبان‌های غیرفارسی معتقدند که این اصل اجازه آموزش زبان‌های قومی در مدارس را می‌دهد، اما در عمل جمهوری اسلامی از اجرای آن خودداری کرده است. ملی‌گرایان نگرانند که آموزش زبان‌های قومی به تجزیه‌طلبی و تضعیف هویت ملی منجر شود. دولت ایران تاکنون هیچ‌گونه سازوکار اجرایی مشخصی برای تحقق این اصل ارائه نداده و تدریس زبان‌های محلی همچنان به‌صورت محدود و غیررسمی انجام می‌شود. این اصل یکی از بحث‌برانگیزترین اصول قانون اساسی است و بارها از سوی اقوام ترک، کرد، عرب، بلوچ و ترکمن به عنوان شاهدی بر حقوق زبانی آنها مورد استناد قرار گرفته است.

استدلال‌های مخالفان طرح چیست؟

محمدمهدی شهریاری، نماینده مردم خراسان شمالی در مجلس در مخالفت با کلیات طرح گفت که این طرح در شرایط فعلی به صلاح نیست چرا که این گونه موضوعات تمامیت ارضی کشور و انسجام و وحدت ملی را به خطر می‌اندازد و با توجه به‌ نارضایتی‌هایی که از حکمرانی وجود دارد به هیچ وجه صلاح نیست که موضوعاتی از این دست مطرح شود.

بهنام سعیدی، نماینده جیرفت هم با این این استدلال که کارشناسی دقیقی صورت نگرفته، احتمال تضعیف زبان فارسی هست و معلمان مسلط به این موضوع هم هنوز خود تعلیم ندیده‌اند، از مخالفان طرح بود.

مهدی کوچک‌زاده، نماینده  تهران هم از مخالفان بود که این طرح را در تضاد با اصول ۱۵ و ۱۶ قانون اساسی خواند و گفت که استقلال کشور را دچار خدشه می‌کند.

موافقان طرح چه می‌گویند؟

محمود طاهری، نماینده شبستر و موافق کلیات طرح گفت که زبان مادری حامل ارزش‌ها، باورها، سنت‌ها، ادبیات، هنر و علوم هر ملت است. این زبان پیوندی محکم بین نسل‌های گذشته، حال و آینده ایجاد می‌کند و از فراموشی و از دست رفتن هویت ملی جلوگیری می‌کند.

صدیف بدری، نماینده اردبیل و نمین هم در موافقت با کلیات این طرح گفت که خط رسمی و مشترک مردم ایران فارسی است اما استفاده از زبان‌های محلی و قومی در مطبوعات، رسانه‌ها و تدریس ادبیات آنها در مدارس در کنار زبان فارسی آزاد است.

روح‌الله متفکر آزاد، عضو هیئت‌رئیسه مجلس و نماینده تبریز، آذرشهر و اسکو از آذربایجان شرقی، با استناد به سخنان علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، ادعاهای مطرح‌شده درباره تأثیر منفی آموزش زبان‌های قومی بر امنیت ملی را رد کرد.

علیرضا منادی سفیدان، رئیس کمیسیون آموزش و تحقیقات و فناوری مجلس، نماینده تبریز، اسکو و آذرشهر، رد این طرح را نقض اصل ۱۵ قانون اساسی و نشانه‌ای از بی‌احترامی به قانون اساسی کشور دانست. همچنین، احسان عظیمی‌راد، سخنگوی همین کمیسیون، تأکید کرد که اجرای این طرح در متن قانون اساسی پیش‌بینی شده است.

در ادامه واکنش‌ها به رد طرح تدریس زبان‌های محلی و قومی در مدارس بیش از ۱۹۰ استاد دانشگاه‌های تبریز در یک نامه به مسعود پزشکیان، از مخالفت و مجلس و نماینده دولت او با این طرح انتقاد کردند.

واکنش دولت مسعود پزشکیان، رئیس جمهوری ایران چه بود؟

شهرام دبیری، معاون پارلمانی مسعود پزشکیان، رئیس جمهوری ایران در واکنش به مخالفت مجلس و نیز کاظم دلخوش اباتری، نمایندهٔ دولت پزشکیان با این طرح نوشت که این موضوع یکی از شعارهای انتخاباتی رئیس‌جمهوری بوده، دولت پزشکیان موافق تدریس زبان‌های مادری است و نماینده دولت بدون هماهنگی با آن مخالفت و برداشت شخصی خود را بیان کرده است.

کاظم دلخوش اباتری گفته بود که شورای عالی انقلاب فرهنگی که نهاد مورد تأیید رهبر جمهوری اسلامی است، با این طرح مخالف است و این طرح می‌تواند «سبب ایجاد اختلافاتی در کشور» شود.

مسعود پزشکیان، رئیس جمهوری جدید ایران، زاده مهاباد است و به هر دو زبان ترکی آذربایجانی و کُردی سورانی سخن می‌گوید.

واکنش‌های فعالان

پس از رد این طرح، فعالان آذربایجانی آن را تداوم سیاست‌های جمهوری اسلامی در نفی هویت ملی اقوام مختلف ایران خواندند. یوسف عزیزی بنی‌طرف، فعال عرب‌تبار که از حقوق جامعه عرب‌های ایران دفاع می‌کند، در بیانیه‌ای این تصمیم را محکوم کرد. شورای هماهنگی تشکل‌های صنفی فرهنگیان ایران و شیرین عبادی، برنده جایزه نوبل صلح و فعال حقوق بشر نیز از جمله منتقدان این تصمیم بودند.

از سوی دیگر، فعالان و گروه‌های ملی‌گرا و برخی جریان‌های ایدئولوژیک با محوریت الویت و ارجحیت زبان فارسی، از رد این طرح استقبال کردند. آنها اصل ۱۵ قانون اساسی را تهدیدی برای حاکمیت ملی ایران می‌دانند و ادعا می‌کنند که این اصل با نفوذ پان‌ترکیست‌های ضدایرانی در قانون اساسی گنجانده شده است. در این میان، رحمت‌الله مقدم مراغه‌ای، فعال و عضو پیشین مجلس خبرگان بار دیگر مورد انتقاد قرار گرفت و برخی ادعاهای گذشته درباره جاسوسی او برای آمریکا مجدداً مطرح شد.

رد این طرح، بار دیگر بحث درباره حقوق زبانی اقوام در ایران، نقش زبان فارسی و نگرانی‌ها از تجزیه‌طلبی را پررنگ کرده است. در حالی که مدافعان حقوق اقوام بر لزوم اجرای اصول قانون اساسی در زمینه آموزش زبان‌های قومی تأکید دارند، برخی گروه‌های ملی‌گرا رد این طرح را با حفظ یکپارچگی کشور همراستا می‌دانند. این تنش‌ها نشان می‌دهد که موضوع زبان و هویت در ایران همچنان یک چالش مهم سیاسی و اجتماعی است.